فاطمه زهرا (س) بندر ترکمن

نقش ازدواج در سلامت روانی

زهرا آژ فنداک

بهار1395

تعریف وتبیین

بدون تردید ازدواج بزرگترین ومهم ترین حادثه زندگی هر انسان است که موفقیت یا شکست در آن برای هریک از زوجین سرنوشت ساز خواهد بود.( امینی. 13:1376)در کتاب انتخاب همسرازدواج یک سنت دیرینه اجتماعی است که از زمانهای بسیارقدیم،بلکه ازآغاززندگی بشرمرسوم بوده است.پیمانی است مقدس که دربین تمام اقوام و ملل مذهبی وغیرمذهبی ودرتمام اعصار ومکان هاوجودداشت ودارد.در این پیمان مقدس،زوجین،یعنی زن،مرد زندگی مشترک را تاسیس می کند،وپیمان می بندند که در کنارهم ویارو غمخواریکدیگر باشند.ازدواج برای انسانها یک نیاز طبیعی است که از آفرینش ویژه انها سرچشمه می گیرد.چنانکه انسان به آب وغذا نیاز دارد،سنین مخصوص به ازدواج هم نیاز پیدا می کند.هریک از دختر و پسر در سنین بلوغ احساس می کنند که جنس مخالف رادوست دارند وخواستاروصال یکدیگرند.( امینی .13:1376)

درکتاب جوان و همسرگزینی،ازدواج خواسته ای طبیعی است که همه جوامع بشر و ادیان آسمانی برآن صحه نهاده اند.مخصوصا دین اسلام پیروان خود را به ازدواج دعوت نمو ده اندوه از غروبت برحذر می دارد.ازدواج دراسلام امری مستحب و در بعضی موار واجب می باشد.اگر با قصد قربت انجام بگیرد عبادت نیز محسوب می شود.پیامبرگرامی اسلام و ائمه اطهار(علیهم السلام) درباره ازدواج تاکید و سفارش فراوان کرده اند.

رسول خدا (صلی الله علیه واله) از جمله بهترین وساطت. وساطت میان دو کس درکار زناشویی است(شریعتی.57:1385)

امیرالمومنین علیهم السلام فرمود ترویج کنید زیرا رسول خدا(صلی الله علیه واله) فرمود:هرکس که دوست دارد از سنت من پیروی کند به درستی که سنت من ترویج است

پیامبراکرم (صلی الله علیه واله)فرمود:( دو رکعت نماز شخص زن دار بهتر از هفتاد رکعت نماز عزب است(شریعتی.58:1385)

رسول اکرم فرمود: بیشتر اهل جهنم افراد غیر متاهل هستند(امینی.17:1376)

ازدواج برای تداوم نسل کسب استقلال و ثواب آن دوری از گناه انس و آرامش ویکی دیگرآن برای ارضای غریزه است.

باید گفت:هیچ آیین مذهبی به جز مسیحیت امروزی- نه مسحیت زمان خود حضرت مسیح-قایل به غریزه کشی نیست.واین عقیده در دین مسیحیت،به خاطرتلقی غلطی بوده که ازدواج نکردآن حضرت به وجود آمده است.

وچنین استقلال می کنند.اگر ازدواج،با تقوا و رسیدن به خدا منافات نداشت حضرت مسیح ازدواج می کرد همان طور که گفت شد ازدواج باعث کسب استقلال انس و آرامش فقط عصمت و مصونیت از گناه،تولید و تکثیرنسل به آرامش و تعادل اعصاب تعاون در اطاعت و نیل به ثواب سلامت و امنیت اجتماعی و ارضاء غریزه جنسی نقش بسزایی در سلامت روانی انسان ها دارد.نقد مطالعات انجام شده عمدتا به نقش ازدواج  درآرامش و سعادت انسان پرداخته اند و کمتر به نقش ازدواج برسلامت روانی پرداخته اند.حال با عنایت به مطالب فوق این سوال مطرح می شود که ازدواج چه نقشی برسلامت روانی انسان دارد.

اهمیت و ضرورت

یکی از نیرومند ترین غرائز  انسان اهمیت و ضرورت غریزه جنسی است در مسیر طبیعی خود قرار می گیرد و از انحراف و گناه مصونیت پیدا می کند. غریزه جنسی که در وجود هر انسانی نهفته است از غریزه بسیار نیرومندی است که آگر درست هدایت شد و در مسیر واقعی و طبیعی قرار گرفت نه تنها زیان ندارد .بلکه فوائد فراوانی هم برآن مرتب می شود و اگر وسیله مشروع باریش فراهم نشد ممکن است انسان را از مسیر طبیعی خارج سازد و به گناه و انحراف آلوده سازد و تنها وسیله طبیعی و مشروع ارضاء این غریزه ،ازدواج و تشکیل خانواده است .درصورتیکه انسان ازدواج کرده باشد و  وسیله مشروع ا رضا غریزه جنسی را در اختیار داشته باشد بعد از آن با نیروی ایمان می تواند عفت خویش را نگه دارد و دامنش را از زنا و لواط و  استضاء و نگاه به نامحرم محفوظ بدارد .اما برای کسی که ازدواج نکرد .تسلط  بر نفس و کنترل غریز جنسی بسیار دشوار است .بنابراین ازدواج را می توان به عنوان یک عامل مهم. فقط دین معرفی کرد.   رسول خدا(صلی الله علیه وآله ) فرمود:هرکس که درآغازجوانی ازدواج کند شیطانی که ماموراوست فریاد می زند:واویلا !دو ثلث دینش را از دستبرمن حفظ کرد و بیش ازاین برعهده اش نیست که درثلث دیگرنیز تقوا را رعایت کند. با ازدواج می توان از گسترش فساد و فحشا که از جمله تبعات نامطلوب تعویق در وقوع ازدواج است جلوگیری کرد.

اسلام که هماهنگ با آفرینش گام برمی دارد.که از جمله حدیث معروف ازپیامبر(ص) است که می فرمایند.ا((زدواج کنید تا نسل شما فزونی گیرد که من به افزودنی جمعیت شما حتی فرزند سقط شده در قیامت به دیگر امت ها مباهات می کنم)).پیشوایان ما،مسلمانان را به ازدواج تشویق فرموده و تا جایی آن را مهم دانسته اند که در روایتی از پیامبر (صلی الله علیه و اله )آمده(( با ازدواج نصف دین کامل می شود و مواظب بقیه دین خود باشید)).

و همچنین فرموده اند:((درهای آسمان به رحمت الهی درچهار موضوع گشوده می شود.هنگام باریدن ابرهاووقتی که فرزند به والدین نگاه می کند. ودر صورتی که در خانه خدا باز شود. و هر وقت ازدواجی صورت بگیرد(امینی.24:1378)

پیشینه

خانواده یکی از نهادهای مهم جامعه بشری است که زیر بنایی ترین واولین نهاد اجتماع به شمار می رودوتاثیرخانواده بررشد تعادل و شکوفایی افراد جامعه به حدی است که هیچ صاحب نظری نمی تواند آن را انکارکند.

سالاری فر(1384) در تالیفی به عنوان خانواده درنگرش اسلام و روان شناسی پرداخته ودرصفحه5 چنین فرموده اند.براساس متون اسلامی خدواند از ابتدا حیات بشر پیامبرانی را از میان انسانها برای هدایت آن ها برگزیده است تا به تدریج آداب زندگی لک علی آبادی1390) در تا لیفی به عنوان ازدواج و انتخاب همسر پرداخته ودر صفحه24 چنین فرموده اند.

ا زدواج هسته اول ایجاد خانواده و خانواده نیز سنگ بنای جامعه انسانی است.لذا نوع پایه گذ اری،ومیزان توجه وتدبیراین امرمهم درپیشرفت جامعه و توسعه  و نیز انحطاط و سقوط جامعه،تاثیر مستقیم دارد.

مظاهری(1390)  در تا لیفی به عنوان جوانان و انتخاب همسر پرداخته در صفحه 13 چنین فرموده اند:

خدواند انسان را به گونه ای آفریده که بدون همسر،ناقص است.انسان هرچه از نظرعلم و ایمان و فضائل اخلاقی بالا برود،تا همسراختیارنکند،به کمال مطلوب نمی رسد(چه زن و چه مرد) هیچ چیز دیگرجای ازدواج و تشکیل خانواده را نمی گیرد.جنس مذکر و مونث به یکدیگرنیازمندند.هم از نظرروحی وهم از نظرجسمی و هرکدام به تنهایی ناقصند وقتی درکناریکدیگر قرار گیرند همدیگررا کامل می کنند.

تالیفات فوق عمدتادرمورد ازدواج و تشکیل خانواده اشاره مختصری داشته اما،قراراست در این تحقیق به نقش ازدواج برسلامت روانی بپردازیم.

سوالات تحقیق

سوال اصلی:نقش ازدواج در سلامت روانی چیست؟

سوالات فرعی

1- مفهوم واژه ازدواج،سلامت و روان چیست؟

2- ازدواج چه جایگاهی در دین اسلام دارد؟

3- معیارها  و ملاک های سلامت روانی چیست؟

4- ازدواج چه نقشی در سلامت روانی نوجوانان دارد؟

5- اسلام چه راهکارهایی را برای سلامت روانی زوجین مطرح کرده است؟

اهداف تحقیق

هدف اصلی شناسایی نقش ازدواج در سلامت روانی

اهداف فرعی

1- تعیین کردن مفهوم واژه ازدواج سلامت و روان

2- تعیین کردن جایگاه ازدواج در دین اسلام

3- تعیین کردن نقش ازدواج در سلامت روانی  جوانان

4- تعیین کردن راهکارهای اسلام برای سلامت روان زوجین

فرضیه:ازدواج در سلامت روانی تاثیربسزایی دارد.

چکیده

این پژوهش با هدف نقش ازدواج در سلامت روانی انجام ودر تلاش گردیده تا به این سوال پاسخ داده شود که آیا نقش ازدواج در سلامت روانی موثراست و تحقیق از نوع توصیفی و روش به کار گرفته در این پژوهش اسنادی است.داده های مورد نیاز متناسب با اهداف و سوالت تحقیق با استفاده از فیش جمع آوری و تحلیل داده ها از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. از مهمترین نتایج این پژوهش بر آوردن نیازهای همسر ،صبر، ارضا ی نیاز جنسی، قناعت  که این ویزگی ها با ازدواج که امری است از اول خلقت بوده و تا اخر خلقت وجود دارد و در اسلام جایگاه بسیار مهمی دارد و یکی از سرکش ترین نیاز ما که غریز جنسی است را سرکوب میکند می توان اشاره نمود

کلید واژه:سلامت ،روان،ازدواج و خانواده

مفهوم  و واژه ازدواج و سلامت و روان

ازدواج یعنی جفت گرفتن،زن کردن،شوهرکردن،با یکدیگر حفت و قرین شدن،با هم جفت شدن ازدواج،رابطه حقوقی است که برای همیشه  یا مدت معین به وسیله عقد مخصوص بین زن و مرد حاصل شده و به آنها حق می دهد که از یکدیگر تمتع جنسی ببرند.(معین،ج2،17:1384)

سلامت از سلم گرفته شده که چند معنا دارد.که یکی ازآن(اذا جاء ربه بقلب سلیم )(صافات84)

انواع سلامت:1- سلامت باطن است قلب سلیم آنست که از اشک و حسد و کفر و غیر سالم و کنار باشد.

2- مسلمه لا تسیه فیها….(بقره71) از عیوب سلامت است و خالی در آن نیست که مرد ازآن سلامت ظاهری است(قرشی.ج296:1386.4.3)

و معنای روان که می باشد.1-روح انسان(مخصوصا جان) 2-  روح مطلقا،جان(معین.ج2،1185:1384)

به زبان ساده تر می توان گفت که با توجه به معناهای مختلف که بیان شده.می توان گفت که بهترین و عمق دارترین معنا در مورد سلامت روان سلامت باطن است.انسان اگر باطن سالمی داشته باشد.روان سالمی هم داردکه این روان مربوط به روح انسان است و روح است که اهمیت دارد.

جایگاه ازدواج در دین اسلام

خداوند متعال نظام آفرینش را طوری خلق کرد که همه پدیده ها به صورت جفت هستند.وانسان را به عنوان اشرف موجودات و برگزیده مخلوقات الهی نه تنها از این قانون کلی و جهان شمول مستثنی نیست که جریان درمورد اوبیشتراست.

زیرا خداوند زن و مرد را به نیروی جنسی مجهز کرده است که هریک از روی غریزه طبیعی به سوی لذت های نفسانی که بدون جهت برای بدست آوردن آرامش و کمال،با اشتیاق و علاقه به سوی جفت خود می شتابد زیرا این آرامش و کمال بدون همدم دو قرینی مورد علاقه حاصل نمی گردد.

امروز مساله ازدواج آن قدر در میان آداب و رسوم غلط و حتی خرافات پیچیده شده که به صورت یک جاده صعب العبور و یا غیر قابل عبوربرای جوانان در آمده است.ولی قطع نظر از این بیرایه ها ازدواج یک کلمه فطری و هماهنگ قانون آفرینش است که انسان برای بقاء نسل،آرامش جسم و روح حل مشکلات زندگی احتیاج به ازدواج سالم دارد. اسلام که هماهنگ با آفرینش گام برمی دارد.نیز دراین زمینه تغییرات جالب و موثری دارد.ازجمله حدیث معروف پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.ازدواج کنید تا نسل شما فزونی گیرد که من با فزونی جمعیت شما حتی با فرزندان سقط شده،در قیامت به دیگر امت ها مباهات می کنم(قمی ج561:1384.1)

ودرحدیث ازآن حضرت می خوانیم دو کسی که همسراختیارکند نیمی از دین خودرا محفوظ داشته و باید مراقب نیم دیگر باشد.(همان)

چرا که غریزه جنسی،نیرومندترین و سرکش ترین غرائزانسان است که به تنهایی با دیگر غرائزبرابری می کند و انحراف آن نیمی از دین و ایمان انسان را به خطر خواهد انداخت و درحدیث دیگرازپیامبر(صلی الله علیه و آله):بدترین شما مجردانند.(طبرسی.ج7،14:1384)

به همین دلیل در آیات مورد بحث و همچنین روایات متعددی،مسلمانان تشویق به همکاری در امر ازدواج در مورد فرزندان مسئولیت سنگینی بردوش پدران افکنده و پدرانی را که در مساله حیاتی بی تفاوت هستند شریک جرم انحرافات فرزندانشان شمرده است.که در حدیثی ازپیامبر(ص) می خوانیم کسی از فرزندش به حدرشد رسد و امکانات ترویج را داشته باشدو اقدام نکند ودرنتیجه فرزندمرتکب گناهی شود.این گناه برهردو نوشته می شود.(همان،ج7)

به همین دلیل دستورموکدداده شده است.هزینه های ازدواج را اعم از مهر و سایرقسمت ها سبک و آسان بگیرید.

تامانعی برسرراه ازدواج مجردان پیدانشود.وازآنجا که بسیاری از مردان و زنان برای فراراز زیربار این مسئولیت الهی وانسان متعذر به عذرهایی ازجمله نداشتن امکانات مالی می شوند.که دربعضی از آیات صریحا گفته شده است فقر نمی تواند مانع راه ازدواج گردد.بلکه چه بسا ازدواج سبب غنا و بی نیازی می شود.ودلیل آن این است تا مجرداست احساس مسئولیت نمی کند.نه ابتکار و نیرو و استعداد خودرابه اندازه  کافی برای کسب درآمد مشروع بسیج می کند و نه هنگام که درآمدی پیداکرده در حفظ و بارورساختن آن می کوشد و به همین دلیل مجردان غالبا خانه به دوش و تهی دستند اما بعد ازازدواج شخصیت انسان تبدیل به یک شخصیت اجتماعی می شود و خودرا شدیدامسئول حفظ همسر و آّروی خانواده و تامین وسائل زندگی فرزندان آینده می بیند به همین دلیل تمام هوش ابتکار و استعدادخودرا به کار می گیرددرحفظ درآمدهای خود صرفه جویی،وتلاش می کند ودرمدت کوتاهی می تواندبرفقرچیره شود.(مکارم شیرازی،ج14،499.496:1361).

به زبان ساده تر می توان گفت ازدواج امربسیارمهمی است مخصوصا در کشوراسلامی که آنقدر به ازدواج اهمیت داده که کشورهای دیگر آنقدر به ان اهمیت نداده است که دین اسلام با توجه به خصوصیات و ویژگی جوانان می گوید وسخن اسلام جزسخن پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) نیست و سخن پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) جزسخن خداوند نیست و خداوند است که برویژگی ها و خصوصیات آگاهی داردو هرچیز رابه نفع ما می گوید نه به ضررما چون خالق ما است نه کسی دیگر.

معیارها و ملاک های سلامت روانی

دانش روان شناسی جدیدازآغاز در قالب مکتب های گوناگون،تعاریف متعددی ازشخصیت ارائه کرده است.(سالاری فر ودیگران ؛1389؛77).

دربررسی شخصیت درمتون اسلامی باواژهایی مانند:قلب،صدر،شاکله،نفس،عقل و روح و غیرانسانها مواجه می شویم.

1- شاکله این کلمه در آیه 84سوره اسراءآمده است((بگو هرکس طبق شاکله خویش عمل کندو پروردگارتان کسانی راکه راهشان از هدایت بشری برخورداراست.بهترمی شناسد))(اسراء84) شاکله به معنی عادت و روش فرداست. باتوجه به فرهنگ های لغت عربی و سخنان اولیای دین (علیهم السلام) می توان معانی زیررا برای کلمه شاکله در نظر گرفت.

1-1- نیت:  امام صادق (علیهم السلام) فرمورد هرکس طبق نیتش عمل می کند.ائمه اطهار(علیهم السلام)  که مفسران قرآن هستند نیت اساس رفتار و رفتاررا میوه نیت شمرده اند و حتی گاه حقیقت یک رفتارراهمان نیت آن اعلام کرده اند.

براین اساس،می توان دریافت که نیت صرف انگیزه نیست بلکه محصول سازماندهی روانی ویژه یک انسان است.

2-1- خلق و خو:  مجموعه صفات روانی انسان که در رابطه با محیط خارجی و محیط اجتماعی بروز می کند.

3-1- حاجت و نیاز: از زیربناهای رفتار انسان است و به دو دسته زیستی وروانی تقسیم می شود.

4-1- روش برنامه ای: که فرددر زندگی پیش گرفته و نظام هستی را نیز براساس آن تفسیر می کنند.

5-1- هیئت و ساخت روانی انسان:  که مجموعه واحدی است و نیات ازآن برمی خیزد.معنای پنجم جامع معافی دیگراست و براین اساس می توان گفت که شاکله،ساخت و هیئت واحد روانی انسان است که در اثر تعامل وراثت و محیط و اختیار شکل می گیرد.ازاین رو می توان گفت که مفهوم شاکله همان چیزی است که روان شناسی به عنوان شخصیت در نظر می گیرند.

2- قلب:بررسی واژه قلب نشان می دهد که این کلمه در معنا و مفهوم نزدیک ترین واژه در متون اسلامی به اصطلاح شخصیت در روان شناسی است.((واژه قلب)) وجمع آن ((قلوب)) بیش از120باردرقرآن به کار رفته است.دراین موارد گاه جنبه های عاطفی شخصیت مورد تاکید است.و گاه جنبه های شناختی،ودرموارد بسیاری،همه ابعاد شخصیت به قلب نسبت داده شده به برخی ابعاد شخصیت یا به کل آن یعنی کلیت روان شناختی انسان مربوط می شود.تقابل صفات و حالات مطلوب و نامطلوب ((قلب)) در قرآن با توجه به ابعاد عاطفی (فردی و اجتماعی) و شناختی و کل شخصیت،می توان ما را به بیماری ها و حالات نامناسب شخصیت نابهنجار و ویژگی های شخصیت سالم و برخورداری از بهداشت روانی رهنمون کند.مثلا شخصیت سالم در قرآن مثال سالم از شرک،تقوا،پاکی،نفس مطمئنه،قلب سالم،شخصیت نابهنجار در قرآن مثال شرک و کفر،گناه و بی تقوایی،آلودگی،نفس اماره به بدی،قلب مریض همچنین((نفس)) و فوائد(قرشی ج6. 1386؛26) نیز در آیات قرآن به معنای قلب به کاررفته است ودرقرآن شخصیت سالم و نابهنجار دیده می شود.بررسی کلمات اولیای دین (علیهم السلام) نیز نشان می د هد مراد از قلبدر نظر آن ها همان کلیت روان شناختی و به عبارتی،شخصیت در دانش روان شناسی ابعادشناحختی انسان،مانند حافظه و معلومات ونظر به قلب نسبت داده شده است و همچنین در مواردی مبدا و منشاء جنبه های عاطفی انسان مانند احساسات دقیق،قساوت و انگیزه های فیزیولوژیک را ((قلب)) اعلام نموده اند.(همان:28و30)

ملا ک های شخصیت سالم

داشتن قلب سالم:  به منظور تعیین ملاک های شخصیت سالم به بررسی علائم و نشانه ای قلب سالم در قرآن و کلمات اولیای دین (علیهم السلام) می پردازیم.قرآن در آیه به قلب سالم اشاره کرده (ولاتحزنی یوم یبعثون):الا من اتی الله بقلب سلیم:شعراء87-89) (وان من شیعته لابراهیم.اذاجاءربه و بقلب سلیم:83-84صافات) و در موارد متعدی ار بیماری قلب سخن گفته است براساس کلمات اولیای دین (علیهم السلام)  که در واقع شرح و تفسیر آیات قرآن نیز به شمار می رود.قلب سالم در ابعا شناختی و عاطفی دارای این ویژگی هاست. 1- در بعد شناختی در باور به خدا شک و تردیدی ندارد،دارای ظرفیت مناسب برای درک قسمت های عالم هستی است.

2- بعد عاطفی: دربعد عاطفی انگیزه ای زیستی از جمله نیاز جنسی و گرسنگی اور ا از حد تعادل خارج نمی کندو اخلاص در امور برای خداکینه ورزی نیست در مسیر اهداف الهی استوار و دارای قوت قلب است. شخصیتی که در ابعاد شناختی و عاطفی ازویژگی های یاد شده برخوردار باشد. تبعا رفتارهای مناسب و بهنجاردارد.

بیماری های و حالت نابهنجار شخصیت:دردوازده آیه از قرآن کریم ص بحت از((مرض)) قلب شده است(سوره بقره10و مائده52و…) درآیات دیگری صفات یا حالاتی به قلب نسبت داده شده که نامطلوب و نابهنجار محسوب می شود.کلمات غلیظ(خشن) قساوت (سخت دل) دین(حجاب) عمی (کوری) اثم (گناه)غمزه(پوشش) غل(کینه) زیع (انحراف) نام برد(سالاری فرو…،1389؛77-81«آنآآ

)

اگر انسان می خواهد که روانی سالم و پاک داشته باشد.باید به ملاک های شخصیت سالمی که گفت شد عمل کند و از تمام رفتارهای نابهنجار دوری کند.اینگونه است که یک انسان یک روان سالم به دست می آورد.اما به نظر می رسد علاوه بردو ملاک یاد شده داشتن قلب سالم و سلامت در بعد عاطفی،تعادل رفتاری را نیز می توان جزء ملاک های سلامت روان و شخصیت افراددانست.

نقش ازدواج در سلامت روانی افراد

طبق نظردانشمندان و روان شناسان،اگردردوران جوانی طغیان غریزه جنسی این نیاز به موقع و از طریق طبیعی و مشروع ارضا نشودممکن است،امراض از قبیل،ضعف اعصاب اضطراب،یاس ناامیدی،دلمردگیو سردردهای پی درپی به همراه داشته باشد.

راه طبیعی و مشروع ارضاء نیاز جنسی جوانان،همان ازدواج و تشکیل خانواده است و راهای دیگر غیر  طبیعی است و انحراف و گناه محسوب می شود و آثارشوم و بسیار خطرناکی رابه دنبال خواهدداشت.

((سپس سرانجام کسانی که به اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسیدکه آیات خدارا تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند(سوره روم آیه10) ازدواج وسیله ای بریا تحقق پاکدامنی و زندگی شرافتمندانه،برای سلامت و سعادت اجتماع اگر بنیاد خانواده ها مستحک باشد و جوانها به موقع ازدواج کنند ودر زندگی مشترک درخانواده همسری مهربان ودلسوزعفیف و پاکدامن داشته باشد به طور محسوس از فسادهای بی بند باری،طغیان کاسته خواهد شد.( محمودی،30:1378)

کمترملتی پیدا می شود که به اندازه فساد ها و انحرافات جنسی به نواجوانان و جوانان لطمه بزند.این مفاسد وانحرافات روزگارآنان را سیاه می کند(چه دختر چه پسر) لطمه های می زند که در کل زندگی و طول عمرانسان تاثیرسوءدارد.انحرافات جنسی که نمونه بارزش دواستضاء است.نشاط و طراوت،ایمان،استعداد و هستی انسان را ضایع و تباه می کردند.

وآنان که با جامعه و نوجوانان و جوانان،تماس و سروکاردارند،عمق این فاجعه را درک می کنندو می دانند که مفاسد و انحرافات و آلودگیهای جنسی و روابط نامشروع دختران وپسران،چه زیانهای جبران ناپذیری بر جامعه و خانواده ها و جوانان وارد می کند.دخترانی که ازاین راه به تباهی کشیده می شوند.وضعشان رقّت بار است،چون روح آنان لطیف است ممکن است تاپایان عمر به عذاب و وجدان و احساس گناه و رنج و                   اندوه دچار می شود یکی از بهترین و ارزنده ترین فایده های ازدواج خلاصی انسان ازاین پلیدیها و فسادها و انحرافات است.

و این حدیث امام صادق(سلام الله علیه) خیلی تعجب آوراست.((من سعاده المرا ان لاتطمث فی بیته))((ازسعادت مرد(پدر)آن است که دخترش در خانه اش زرگل نشود)).((قبل ازاین که عادت زنانه ببیند،به خانه شوهربرود))اما این امرچطور ممکن است که دختردر چنین سن و سالی ازدواج کنند؟اماهرچه بیشتربا مسائل جامعه وانحرافات و فسادهای آن آشنا می شویم حکمت این حدیث پی می بریم.

اما این حدیث مربوط به آن نیست که دختر در این سن ازدواج کند بلکه تاکید سریع در ازدواج دارد.که نبایدازدواج را به تایید انداخت و نباید دختر به موقعیت زنان برسدو بی شوهر باشد.

واگرغریزه جنسی از راه صحیح و مشروع دفع نشودخربی هایی به بارمی آورد و به اعصاب و روان لطمه های فراوانی می زند.این فشارها ازیک طرف و تنهایی و پی پناهی تک زیستی از طرف دیگر انسان را پریشان و سرگردان می کنند. وباز از طرف دیگر.اگر کسی در اثربی همسری و فشاراین غریزه و پریشانی روحی و ضعف ایمان خدای ناخواسته دچارانحرافات جنسی وفساد وآلودگی می شود.که این انحرافات ضربه های سهمگین به اعصاب و جان انسان وارد می سازند از نظرروانشناسی وروانپزشکی،یکی ازعلتهای عمده و اصلی پریشانی و عقدهای روانی و اخلاقی و ضعف های عصبی((بی همسری)) و((فشارهای جنسی)) و انحرافات جنسی می باشد.که موثرترین بهترین و مفید ترین راههای درمان این بیماری((ازدواج با همسری متناسب)) است که درآیات قرآن چنین نوشته اند از ((آیات و نشانه  های حکیمانه خداونداین است که برایتان همسرانی آفرید تادرکنارشان آرامش یابید…)).

که دراین باره پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) سخن بسیارارزنده ای،که حجت رابرهمه تمام می کند و جای چون و چرا و بهانه دیگر باقی نمی گذارد.که متن عربی آن این است.((ایها الناس!ان جبرئیل اثانی عن اللطیف الخبیر فقال:ان الابکاربمنزله الثمرعلی الشجر،ان ادرک ثمارها فلم تجتن،افستدته الشمس و نثرته الریاح،وکذلک الابکار اذا ادرکن طاتدبرک النساء فلیس لهن دواء الا البعوله،والالم یومن من علیهن الفسادذ،لاتهن بشر…)) ای مردم!جبرئیل از طرف خداوند مهربان و دانا،نزدمن آمد و گفت :((دوشیزگان همانند((میوه های اخلاص)) می باشند؛هنگامی که((رسیدند)) (وفصل چیدن آنان فرا رسید،باید چیده شوند) اگرچیده نشوند،تابش آفتاب آنها را فاسد می کند و بادهای خزان پراکنده شان می نماید!همچنین:((دختران دوشیزه))،هنگامی که به رشد ودرک موقعیت زنان رسیدند،چاره ای غیراز شوهر دادنشان نیست،واگرازدواج نکنند.اطمینانی نیست که به فساد و تباهی کشیدن نشوند،زیراآنها بشرند(و بشرغریزه و میل جنسی دارد و حتما باید به وسیله همسر، اشباع و ارضاء شود)…(پسران نیز همین گونه اند).(حرعاملی،ج39:1387.14)

چنانکه بیشتر اشاره شده ازدواج یک امر طبیعی و فطری و یکی از نیازهای ناگذر بشراست کسی که این نیازطبیعی پشت کند بدون تردید.احساس کمبود خواهد کرد و چون خلاف فطرت حرکت می کند،به دشواری ها و مشکلات جسمی و روانی برخوردار می نماید.بی شک،یکی از مهمترین عوامل فشارهای روانی و استرس های روبه افزایش در دنیای امروز که گریبان گیر بسیاراز جوانان است.عدم ازدواج به موقع آنان است.دختران و پسران جوان،در فراز و نشیب زندگی،به محیطی امن پایگاهی عاطفی نیازمندند و بهترین فردی را که می توانند برای تامین این نیازبرگزینند همسراست.دختر و پسرجوان به وسیله ازدواج،درکناریکدیگرازآرامش و امنیت و سلامت روان برخوردارمی گردند.

خداوندمتعال دراین باره می فرماید:

وازنشانه های او این است که همسران از جنس خودتان برای شما آفریدتادرکنارآنان آرامش یابد درمیانتان مودت و رحمت قرارداد.دراین نشانه هایی استد برای گروهی که تفکر می کنند.)).

رسول گرامی (صلی الله علیه وآله) نیزازدواج را عامل ایجاد اخلاق نیکو در فرد می داند ومی فرماید.

مردان و زنان بی همسر خودرا به ازدواج یکدیگر درآورید.چرا که خداوند اخلاق آنان را نیکو می سازد.)).

امروزه پژوهش های جامعه شناسان و روانشناسان نیز حاکی از ارتباط مثبت سلامت روان و ازدواج است.درهمین زمینه مطالعات اداره بهداشت عمومی آمریکا درسال1980نشان می دهد.کهبین سلامت روانی و ازدواجارتباط معنی د اری وجود دارد.افرادمتاهل در مقایسه با افرادمجرددر وضعیت بهتری از سلامت روان قراردارند.نشانه های نور و تاریکی در مقایسه کمتردرآنها دیده می شود ودرمورد کمتری ازآنها دربیمارستان های روانی بستری اند همین فواید ازدواج و تشکیل خانواده یعنی ایجاد اخلق نیکو در افرادسلامت و بهداشت روانی،انس،آرامش وموّدت و رحمت است که خانواده را بین دیگر نهادهای اجتماعی ناهمانندو منحضربه فردساخته است به طوری که ازآن به عنوان ریشه ای ترین نهاد اجتماعی یاد می شود.(لک علی آبادی،1390؛101).

ویکی دیگر از هدف های ازدواج بین زن ومرد برقراری روابط عاطفی  اجتماعی است.که قرآن کریم درآیات متعددی به این واقعیت اشاره می کند.ومن ایته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکونوا الیها و جعل بینکم مودهً ورحمه.ازنشانه های خداوند این است که ازنوع خودتان همسرانی بریا شما آفریدتادرکنارآنان آرامش یابید و میانتان دوستی و رحمت نهاد.(روم،21).

هوالذی خلقکم من نفس واحده و جعل منها زوجها لیسکن الیها

واوست خدایی که شما را از نفس واحدی آفرید و همسرتان را ازآنان پدیدآورد.

تادرکناراوبیاساید)).((اعراف)).برقراری ارتباط میان زن و شوهر و به تعبیردیگر،کشش آنها نسبت به هم مبتنی برسه عامل است.

عامل اول: تشابه و هم شکلی آنان درجنبه های جسمانی و روانی است که چیزی بیش از هم نوعی آنهاست.

عامل دوم: تفاوتهای جسمانی و روانی آنها است که به ساختارهای هورمونی و بدنی بازمی گردد.

این تفاوتهای موجب می شود زن ومرد به یکدیگر جذب شده و با هم انس گیرند.افزون براین،زمینه مکمل بودن شخصیت آنها برای یکدیگرفراهم می کند.تشابه و مکمل بودن نیازها.دوعامل مهم جاذبه میان فردی است بیشتر مفسران این دوعامل مهم را در تفسیر رابطه آرامش بخش زن و شوهرتصریح کرده اند.

عامل سوم: نیازپیوند جویی در انسان است.زن ومرد محرک مثبت برای یکدیگر به شمار می روند.هنگام بروز مشکلات همراه و رفیق و حامی عاطفی یکدیگرند.با پیوند به هم ناراحتی ناشی از عدم اطمینان به آینده را کاهش می دهند ودر رابطه آنها با یکدیگر نیاز به توجه در ضمن ستایش و تمجید یکدیگربرآورده می شود.بررسی وضعیت روانی دختر و پسرپیش ازازدواج چگونگی تاثیرگذاری ازدواج درآرامش روانی را آشکار می کند.فرددر آستانه ازدواج دراثرنیازهای جنسی به نوعی دچار ناآرامی و اضطراب است و دوستی های دوره جوانی نمی تواندآرامش مطلوب را فراهم کنداز سوی دیگر،رفتارهای جنسی خارج از چارچوب ازدواج قانونی،اهمیت محبت و عواطف متقابل در سایه ازدواج بیشترکرده است.به گونه ای که نیاز به مهرومحبت و داشتن شریک و همراه برای زندگی و غمخواری وپذیرش هم در تجربه های زندگی امری ضروری است.درواقع می توان گفت در میان انسانها نزدیک ترین رابطه عاطفی میان زن و شوهربرقرار می شود.وهمین رابطه درکاهش نگرانی ها اضطرابها و آشفتگی ها نقش اساسی دارد.

به طوری که خانواده منبع مهمی برای تامین حمایت روانی و عملی در مقابله با تنش شناخته شده است.(سالاری فرو…58:1384) مطالعه نشان می دهد که کمک مالی،حمایت عاطفی و همکاری سه عامل مهم رضایت در زندگی خانواده است.

هرچنددوعامل اول مهم تراعلام شده است.درمتون اسلامی قرآن کریم در توصیف رابطه بسیار نزدیک زن و شوهر از کنایه زیبایی استفاده می کند.که می توان نکات ظریفی از ان برداشت کرد.

هن لباس لکم وانتم لباس لهن.

آنان [زنان] برشما لباسی هستند و شما برای آنها لباسی هستید.(بقره187).

لباس یعنی مایه آرامش:شب نیز به لباس تشبیه شده است و همانگونه که شب آرامش بخش است.روابط زن ومرد نیزآرامش بخش است.افزون براین لباس نقشهای متعددی را ایفا می کند.

نخست:   نقاط حساس بدن هر فرد که مایل نیست دیگران مشاهده کنند می پوشاند.

دوم:  فرد را از سرما و گرما محافظت می کند.

سوم: ازخطراتی که ممکن است بربدن وارد شود می کاهد.

چهارم: درعصرحاضر مهم ترین زینت فرد و نشانه هویت ملی،شغلی و بعضا شخصیت افراد به شمارمی رود.زن و شوهرنیزنسبت به هم چنین کارکردهایی دارند هریک می تواند عیبهایی دیگررا بپوشاند یکدیگررادر خطرها وفشارها محافظت کنند.وموجب زینت ورشد یکدیگر باشند.(همان:55).

به زبان ساده تر می توان گفت ازدواج یک امر طبیعی و فطری است و کسی که به این نیاز طبیعی پشت کند بدون تردید احساس کمبود خواهد کردو آثارمهم ازدواج رشد شخصیت و کمال معنوی زن و شوهراست در جنبه معنوی که اولیای دین(ع) گفتند که فرد با ازدواج نیمی از دین خودرا کامل می کند و اعمال عبادی او چندین برابر مجرد می شود و اگربا این امر طبیعی مخالفت ورزددچار مشکلات جسمی و مهم ترین آن مشکلات روانی می شود.

راهکارهای اسلام برای سلامت روانی زوجین

1- مرزها درخانواده ازدیدگاه اسلام:

تعالیم اسلام درباره چگونگی روابط اعضای خانواده با یکدیگر و افراد بیرون خانواده،حدود و مرزهایی را معین کرده است:هرچه این حدود بیشتررعایت شود کارایی اعضای خانواده و روابط آنها بهتر می شود،زمینه رشدو تعالی آنها را فراهم می آورد.این حدود به اموری مانند مرزهای درون خانواده،مرزهای لازم برای کل خانواده وخارج آن،ازجمله روابط جنسی و روابط زن ومرد نامحرم،مربوط می شود.

1-1- مرزهای درون خانواده از دیدگاه اسلام:

تعالیم اسلام وجود حدود ومرزهایی را بین زیر منظومه ها و حتی افراد ضروری می داند.زیزمنظومه های زن و شوهری باید درخانه،اتاقی جدا داشته باشند و اعضای دیگرخانواده در ساعات معینی از شبانه روز بدون اجازه وارد این حریم نشوند.دراین رابطه درقرآن آمده است.«ای کسانی که ایمان آورده اید.برآنان شما و کودکان شما که به حدبلوغ نرسیده اند،سه باردرشبانه روزباید از شما کسب اجازه کنند،پس از نماز صبح و نیمروز که لباسهای خودرا بیرون می آورید.وبعد ازنماز عشا این سه وقت خصوصی برای شماست،درغیراین سه وقت گناهی برشما و برآنان نیست.برگردیکدیگربچرخید و باهم معاشرت کنیدو چون کودکان شما به سن بلوغ رسیدند،آنها هم باید از شما کسب اجازه کنند.)).(حرعاملی157:1387،و160و159) براساس آیه یاد شده و روایت معصومین (ع) قراردادن زمانی برای روابط خصوصی زیرمنظومه زن و شوهری از نظر تعالیم اسلام به رسمیت شناخته شده است.

برخورداری خانواده از این فضای روانی برای حل مشکلات شخصی زن و شوهری و حصول حمایت عاطفی آنها ار یکدیگر و برون ریزی عاطفی ضروری است.

2-1- مرز خانواده و اجتماع

حدوددیگری نیزبرای اعضای خانواده و حریم منزل معین شده ازجمله آنها خروج زن ازخانه باهماهنگی شوهراست.وهمچنین مرد ازخانواده باید مراقب ورود افرادی باشد که از لحاظ اخلاقی قابل اعتماد نیستند.(دشتی،1387،نامه39)به نظر می رسد اگر همسرخانواده درحد نیاز اجتماعی ازخانه خارج شودوبه مسائل خانواده اولویت بدهد.در رشد عاطفی و معنوی همه خانواده سرمایه گذاری بیشتری خواهد کرد.البته همه حدود وقیود باید براساس منطق و متعادل باشد و هرگونه افراد دراعمال حدوداز سوی فرددرخانواده نه تنها به تعادل روحی و روانی اعضای خانواده کمک نمی کند.بلکه آسیبهای جدی به آنان وارد می سازد و موجب رفتارنابهنجار و عدم سلامت روانی آنها می شود.(حری عاملی،ج14،175:1387).

3-1- مرزهای روابط جنسی

ازاهداف مهم ازدواج ارضای نیاز جنسی زن ومرد به طور مناسب می باشد.ازمهم ترین رازهای موفقیت درزندگی،گام برداشتن درعالم اتحاد و هماهنگی جنسی است.تعالیم اسلام درعین به رسمیت شناختن لذتهای جنسی،برای آن حدود معین کرده است.حدود لذتهای جنسی استفاده از همسرقانونی است و خروج از این محدوده تعددی به شمار می رود؛چنان که درقرآن آمده است:«مومنان دامان خود را ازآلوده شدن به بی عفتی حفظ می کنند و تنهادر بهره گیری از همسران مجازشان،ملامت نمی شوند و هرکه غیرازاین طلب کند تجاوزگراست».(مومنون5-7)

بهره بردای جنسی غیرمشروع که درمتون اسلامی ازآن به زنا و لواط و کلمات دیگر تعبیر می شود،دراسلام بسیارمذمت شده است؛وچنان که درقرآن می خوانیم:«نزدیک زنانشویه که کار بسیار زشت و بدراهی است.(اسراء32).

افزون برآن،مجازاتهای سنگین و ملامتهای شدیددرمورد ان بیان شده است.

روابط جنسی غیرقانونی پیامدهای نامطلوبی برای نهاد خانواده،اجتماع و فردبه همراه دارد وبه شخصیت فردخانواده و فرزندان آسیبهای شدیدی وارد می کند.زنا باعث می شود ایمان فرد متزلزلشود و احساس گناه،به عزت نفس اوآسیب وارد می سازد که جبران آن مستلزم صرف زمانی طولانی است.

4-1- پوشش شرعی و حدودو روابط زن ومردنامحرم دراسلام

تعالیم اسلام برای حفظ اشخاص و سلامت خانواده،افرادی را نسبت به هم محرم اعلام کردهکه ازدواج با آنها حرام است.روابط مرد وزنی که نسبت به هم نامحرم هستندیعنی امکان ازدواج شرعی بین آنها وجوددارد.مرزها وقید هایی دارد.زنان درمقابل افراد نامحرم پوشش شرعی خود را حفظ کنند.حجاب زنان از مسائل مهم در سلامت و کارآیی خانواده هاست ودر آیات قرآن برآن تاکید شده است.

به زنان مومن بگوچشمهای خودرا ازنگاه هوس آلودفروگیرند ودامان خویش را حفظ کنندو زینت خودرا جزآن مقدارکه نمایان است آشکارنکنند و اطراف روسری های خودرا برسینه افکنند[تاگردن و سینه با آن پوشانده شود] وزینت خودرا آشکارنسازند مگربرای شوهرانشان[وبقیه کسانی که به آنها محرم هستند].((نور،31 ای پیامبر،به همسران و دخترانت و زنان مومن بگو:باروسرهای بلند،خودرابپوشانند.این بهتراست تااینکه شناخته شوند و مورد آزارقرارگیرند)).(احزاب،59)براساس تعالیم اسلام برزنان لازم است همه بدن خودرا غیراز صورت و دستها ازمچ تا انگشتان،بپوشانند.این حکم اسلام دارای آثاراجتماعی و فردی متعدی است روابط صمیمانه زن و شوهروتحکیم آن،ازاهداف قانون حجاب است حجاب موجب می شود لذت و بهره بردای جنسی به محیط خانوادگی ودرمحدوده ازدواج منحصرشود.این امربا تحکیم پیوند زن و شوهر موجب اتصال بیشترآنها به هم می شود.رعایت حجاب موجب می شود همسرقانونی فرد در نزد او،تنها عامل ارضای نیازهای جنسی او تعلق می شود.طبیعت زن به گونه ای است زیبایی و جذابیت خاصی دارد و به همین جهت اکنون درغرب ازآن به عنوان یک ابزار تبلیغاتی بسیارموثروشایع استفاده می شودواگرزنان این زیبایی ها نپوشانند در محیط جامعه مورد آزار و تعدی دیگران قرارمی گیرند.همچنین وجود این آزارها درمحیط شغلی نه تنها کارایی آنان را مختل می کند.بلکه تاییدروانی ناخوشایندی نیزبرآنها برجای می گذارد.

2- توصیه اخلاقی برای کارایی بیشترخانواده

دراین جا برخی صفات اخلاقی که در روابط مناسب اعضای خانواده و تعالی آن موثراست بررسی شو..

1-2- صداقت:

صداقت ازصفات موثردرروابط خانواده که زمینه اعتماد و برقراری رابطه به شما می رود.

عدم صداقت درزن یا شوهر،فضای خانواده را به بی اعتمادی و بدبینی می کشاند.وزمینه اختلاف را فراهم می کند.اولیای دین (ع) به دلیل تاثیردروغگویی در تخریب اعتماد در روابط بین فردی برصداقت ودوری از دروغ بسیار تاکید دارند.و ملاک ایمان مردم را راست گویی اعلام می کنند.راست گویی زمینه اعتماد مقابل ودر نتیجه رابطه دوستانه و صمیمی را فراهم می کند.بنابراین برای بالدگی و سلامت روابط در خانواده،باید روابط کلامی و بدنی(آهنگ صدا،وضعیت بدنی افراد نسبت به هم،تماسهای چشمی یا نگاهها و حرکت بدن) به صورت مستقیم،روشن و صریح باشد.آن گونه که سخنان فرد نه تنها با حال صورت،وضع بدنی و طنین صدا هماهنگ باشد.بلکه با انگیزه و حالات ناهشیار اونیز مطابق باشد  ودر حقیقت همه ابعاد درون شناختی فرد یک چیزرانشان دهد.چنین ارتباطی به اعضای خانواده امکاند که درستی و تمامیت،تعهدفصداقت،شایستگی و خلاقیت داشته باشند و با مشکلات به طور کناسب برخوردکنند.

2-2- خوش بینی

خوش بینی ازصفات اخلاقی موثردرخانواده وبراعتمادمتقابل استواراست.خوش بینی وگمان نیکو نسبت به یکدیگر،نسبت به حوادث و مسائل زندگی،ونسبت به خداوند درسلامت خانواده نقش مهمی دارد.

3-3- قناعت:

قناعت ودوری از تجمل گرایی از صفات اخلاقی مهمی است که درمتون اسلامی به تاثیر آن برزندگی دنیوی و اخروی اشاره شده است.درعصرحاضروسایل رفاهی گسترش پیداکرده  و زمینه استفاده از امکانات جدید و تجملی روندی روزافزون یافته است.این امرباعث شده درمحیط خانواده ها نیزتفاوتهای بسیاری د رامکانات زندگی مشاهده می شود.از سویی،امکان زندگی مادی بهتر برای همگان میسرنیست دراین قالب بسیاری عقب می مانند این اختلاف درآمدو تفاوت درمواهب زندگی مادی ممکن است زمینه را برای بروز نارضایتی و تعارض درخانواده شود.درتعالین اسلام برای پیشگیری و کاهش این اختلاف افرادرابه قناعت و دروی از تجمل توصیه می کنند.کسی که از صفت قناعت برخورداراست.به اندازه ای از مواهب مادی که نیازهای او کفایت می کند.رضایت می دهد وخودرابرای کسب درآمدبیشتر به زحمت و فشارشدید نمی اندازد اگراعضای خانواده به ویژه زن و شوهر به میزان درآمد که با تلاش به دست آورده اند.راضی باشند و دراین زمینه،خود و دیگران را به زحمت نیندازند.به اندازه و رنج کمتری دچار خواهند شد.البته درموردزن،برقناعت و سعی درکم توقعی تاکیدبیشتری شده است.شاید به این علت که معمولا مسئولیت تامین معاش خانواده برعهده مرداست و وی فشار روانی بیشتررا متحمل می شود.درنتیجه فشار و تحمیل زن براو مشکلات را تشدید می کند اعضای خانواده برای ایجاد حالت قناعت درخود،باید به خانواده ها تنظیم کنند.نه این که همواره به بالاتر ازخود نگاه کرد و خویش گرفتار حسرت و اندوه نمایند(.سالاریفرو…58:1386)

نتیجه می گیریم که ازدواج امرطبیعی است و سنت پیامبر که باعث آرامش و آسایش روان می شودو باعث می شود که جوانان روی پای خود ایست کنند و باتوجه به روش هایی که اسلام برای زوجین گفته است زندگی بهتری برای خود همسرو فرزندان خود ایجاد کنند. و با این امر باعث خوشنودی پیامبرخداوند می ود و می توان عوامل برراهکارهایی که گفته شده.راهکاردیگری مثل صبرو شناخت تفاوت های یکدیگردر زندگی زن و شوهر نقش بسزایی دارد و این عوامل باعث تداوم زندگی آنان می شود

منابع

*قران

1-امینی.ابراهیم.انتخاب همسر. تهران. سازمان تبلیغات اسلامی. چاپ بیستم.1390

2-امینی.ابراهیم.جوان و همسر گزینی. قم .موسسه بوستان کتاب. چاپ دوم.1386

3-حرعاملی.محمدبن حسن.  وسایل الی التحصل مسائل شیعه .ج4.قم.انتشارات اسلامیه

4سالاریفر.محمد.خانواده در نگرش اسلام و روان شنا سی. تهران. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی. چاپ دهم.1393

5-سالایفر. محمدرضا. بهداشت روانی. قم. پزوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ اول. 1389

6-قرشی.علی اکبر. قاموس قران. ج3-4. تهران. دارالکتب الاسلا میه. چاپ هفتم.1378

7-معین. محمد. فرهنگ فارسی معین .ج2. تهران. نامن. 1386

8-مکارم. ناصر .تفسیر نمونه. ج14. تهران. دارالکتب الاسلامیه. چاپ بیست ونهم. 1386

9-محمودی. امیر ملک. راهنمای ازدواج. قم .میراث ماندگار. چاپ دوم. 1385

10-شریعتی. محمد امین. نهج الفصاحه. اصفهان. خاتم الانبیاء. چاپ دوم. 1385