بررسی آثار رعایت حقوق همسایه آیات و روایات
موضوع: بررسی آثار رعایت حقوق همسایه آیات و روایات
استادراهنما :سرکار خانم زهرا گرزین
پژوهشگر : نرگس دهمرده
پاییز95
چکیده
لزوم و اهمیت قوانین دین اسلام که اساسش توحید و تقواست ، در مناسبات اجتماعی زمانی روشن می شود که روحیه فرد را نسبت به مصالح همسایگان تقویت و ترغیب می نماید و او را چنان تربیت می کند که در هنگام تصادم منافع شخصی با همسایه از حق خویش صرف نظر کرده و حالت تسلیم و خرسندی نسبت به رفع امور آنان دارد و البته اگر مصالح همسایگان بر محور حق و عدالت باشد.
در این روش محقق با مراجعه به منابع مکتوب ، متناسب با اهداف و سوالات مطالب را جمع آوری و مورد نقد و بررسی قرار می دهد و تحلیل داده ها با استفاده از روش تحلیل محتوا انجام شده است. که مطالب جمع آوری شده در سه فصل می باشد که فصل اول کلیات ، فصل دوم معیاری برای حقوق همسایه و فصل سوم رعایت حقوق همسایه می باشد.
مهمترین یافته های تحقیق نشان می دهد دین مقدس اسلام برنامه ای کامل و جامع برای سعادت بشر در دنیا و آخرت است که جنبه ها و نیازمندی های فردی و اجتماعی ، جسمی و روحی او را در نظر دارد و در مورد همسایه داری نیز رهنمود های سودمندی بیان کرده است . در قرآن کریم نیکی به چند گروه از جمله همسایگان را به بندگانش سفارش می کند و می فرماید :« والجار ذی القربی والجار الجنب ؛ و بر همسایه نزدیک و همسایه دور احسان کن».
کلید واژه:
رعایت حدود ، حقوق ، همسایگان،اسلام
مقدمه
انسان به گونه ای آفریده شده است که زندگی و حیات او در اجتماعی بودن می باشد و برای رفع نیازهای مادی و معنوی خویش باید در جامعه و بین مردم رشد و نمو کند و هیچ فردی نمی تواند به تنهایی از عهده رفع احتیاجات خود برآید.
به همین جهت انسان از اول با توجه به این نیاز زندگی خانواده ای قبیله ای را بوجود آورد و کم کم این اجتماع ابتدایی با رشد و تکامل بشر تبدیل به جامعه های بزرگ گردید. برای پایداری و استواری بنای این اجتماع بزرگ بشری، نیاز به وضع قوانین و مقرراتی بود که ضامن بقای خود و اطرافیانش باشد و آفریننده هستی که این خصلت و نیاز را در نهاد آدمی به ودیعه گذاشته بود، برای رفع این مشکل ادیان آسمانی را توسط پیامبران به بشر ارزانی داشت که در همه آنها به حفظ حقوق خود و دیگران و احترام متقابل تاکید شده است.
دین اسلام که کامل ترین ادیان الهی است، اهمیت ویژه ای بر این مسئله داده و رعایت حقوق و احترام بر همسایه و مراعات حال دیگران را نشانه ایمان و نزدیکی به خداوند متعال شمرده است. در روایات فراوانی از این مسئله یاد شده و ائمه اطهار علیهم السلام بر این حق صحه گذاشته و بارها بر اصحاب خود سفارش کرده اند، در برخی روایات، همسایه شدن با خداوند متعال در روز قیامت و رفتن به بهشت و برخورداری از نعمات بی شمار الهی در آن روز، منوط به خوش رفتاری با همسایگان و مراعات حال آنها ذکر شده و اذیت و آزار آنها نشانه بی ایمانی و دوری از خداوند و موجب اذیت باری تعالی و پیامبر صلی الله علیه و آله و محرومیت از الطاف الهی به حساب آمده است.
حد همسایگی
خداوند در قرآن چنین می فرماید:
« وَاعبُدُوا الله ولاتُشرِکوا بِهِ شیئاً و بالوالدینِ احساناً و بذی القربی و الیتمی و المساکینِ والجارِ ذی القربی وَ الجارِ الجُنُبِ و الصَّاحِبِ بِالجَنبِ و …» .
« و خدا را بپرستید ، و چیزی را شریک او قرار ندهید ، و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و همسایه نزدیک و همسایه دور و همنشینان و همراهان و در راه ماندگان و بردگان نیکی کنید؛ و…» .
علامه طباطبایی(ره) «الجار الجنب» را همسایه دور و قرینه آن «الجار ذی القربی» را همسایه نزدیک دانسته و در حدیث نبوی حدالجوار ، الی اربعین ذراعاً و حدجوار ، الی اربعین داراً. را شاهد جمع قرار داده است و فرموده است : حد همسایه نزدیک ، چهل ذراع و حد همسایه دور چهل خانه است ولی جمع مذبور گر چه تام است ، دلیل نمی شود که (جار ذی القربی) به معنای همسایه نزدیک باشد، چون ذی القربی در سایر موارد قرآن به معنای قرابت رحمی است اگر ظهور (الجار الجنب) در بعد مکانی کاملا قوی می بود – چنان که برخی بدانند. می توانست قرینه ای باشد که الجار ذی القربی را به همسایه نزدیک تفسیر کنیم ؛ اما این ظهور چندان قوی نیست ، زیرا احتمال می رود لفظ «جنب» به معنای اجنبی باشد که سه قسم است . اجنبی مکانی و اعتقادی و رحمی ، پس نمی تواند قرینه ای باشد که مراد از (جار ذی القربی) به معنی همسایه ارحام باشد. (جارالجنب) همسایه شده اجنبی آری با اینکه قبلا در این آیه نسبت به ارحام سفارش شده ، برای اهمیت مسئله دوباره ذکر شده است که به همسایه ارحام ، باید کاملا احسان کرد ، چنانکه گاهی دو خصوصیت در یک نفر موجب احترام بیشتر می شود.
مانند « و ما أدراک مَالعَقَبَه * فکُّ رَقَبَه * أو إطعام فی یومٍ ذی مَسغَبَه * یَتیماً ذا مَقرَبَه * أو مسکیناً ذا مَترَبَه.»
« و چگونه توانی دانست که آن عقبه تکلیف چیست ؟ * آن بنده آزاد کردنست * و به مسکین طعام دادن در روز قحطی و گرسنگی است * یا به یتیم خویشاوندان خود احسان کردن است * یا به فقیر مضطر خاک نشین (دستگیری کردن است)».
آن گاه همسایه ای که از نظر مکانی نزدیک است و نیز مسلمان است از ارحام سه حق دارد : حق همسایگی (حق جوار) ، حقی که مسلمان بر مسلمان دیگر دارد. (حق الاسلام ) ، حق خویشاوندی ( حق الرحامه) و اگر همسایه باشد و از ارحام ، دارای دو حق و چنانچه تنها همسایه باشد ، فقط حق همسایگی سبب احسان به اوست.
«لَّئن لَّم ینتهِ المُنافِقُون وَ الذینَ فی القلوبهم مَّرَضٌ و المُرجِفُونَ فِی المَدینهَ لَنُغَرِیَنَّکَ بِهِم ثُمَّ لا یُجاوِرُونَکَ فِیها إلَّا قَلِیلاً».
« لعن شدگان (راندگان)هر کجا یافت شوند دستگیر شوند و سخت کشته شوند کشته شدنی ».
سه گروه آشوبگر را چنین میشناسند :
1- منافقان.
2- افراد سست ایمان که به قرینه تقابل با المنافقون منافق نیستند.
3- مرجفون ؛ یعنی افراد غیر مستقلی که هر شنیده ای بر زبان میرانند ، یا اصلاً کارشان پراکندن اراجیف ( اخبار لرزان و بی منبع است).
بر اساس این آیه اگر این سه گروه از کارشان دست برندارند خداوند پیامبرش را بر آنها مسلط می کند ، در نتیجه جز اندکی از آنان در همسایگی پیامبر صلی الله علیه و سلم به شمار آمده اند ؛ قهراً مردم بی واسطه یا با واسطه ، همسایه یکدیگرند. البته نه همسایه اصطلاحی ، زیرا بر اساس روایات ، همسایگی تا چهل خانه است. در نتیجه احکام همسایگی برای همین حد اجرا می شود ، یعنی مجاورت مطلق غیر از مجاورت خاص است که با حقوق ویژه همراه است.
مفردات: الجار«جار»کسی است که منزلش به شما نزدیک باشد (همسایه) مفردات ص 211،ج1
برخی جار را از «جار» به معنای مال دانسته اند زیرا جور ، میل است و همسایه جار نامیده شده برای میل تو به سوی او به احسان و میل او به سمت تو برای رفع ضرر. وکسی که آن را مشتق از جور به معنای میل به باطل و ضلم قرار داد مانند کسی است که لایغ و مار گزیده را سلیم نامیده ، از باب نقیض وضو
بی توجهی به حقوق همسایه
غفلت از حال همسایگان و بی توجهی به حقوق آنان از اموری است که در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و از آن به زشتی یاد شده است. پیامبر بزرگوار اسلام ، کسی را که خود ، سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد مومن نمی داند. «مَا أمَن بی مَن باتَ شَبعانَ وَ جارُهُ جائعٌ» .
« به من ایمان نیاورده ، کسی با شکم سر بخوابد ، در حالی که همسایه اش گرسنه باشد» .
همچنین از امام صادق علیه السلام نقل شده که پس از جدایی حضرت یعقوب از فرزندش یوسف ، فرزند دیگرش « بنیامین» نیز از وی جدا شد. این پیامبر بزرگ ، روزی در حال مناجات به درگاه خداوند عرض کرد : بارالها ǃ دوری از یوسف و نابینایی ، مرا کم بود که بنیامین را نیز از من گرفتی ؟ به او وحی شد : ای یعقوب ǃ من اگر فرزندانت را میرانده باشم ، برایت زنده کنم و به تو بر می گردانم ، ولی ، آیا به یاد داری که در فلان روز گوسفندی کشتی و آن را کباب نموده با اهلت خوردی و به فلانی و فلانی که همسایة تو و روزه دار بودند ، چیزی ندادی ؟ .
این حکایت، می آموزد که این بلا به سبب بی توجهی حضرت یعقوب علیه السلام به آن همسایه بوده است. اگر این حق و حریم اسلامی ,مولانه شناخته و رعایت شود , در جامعه اسلامی نیازمند و گرفتاری پیدا نخواهد شد که صورت خود را با سیلی سرخ نگه دارد .
ای که بر مرکب رهوار سواری هشدار خر هیزم کش همسایه تپیده ، به گل است
آتش از خانه همسایه درویش مخواه که آنچه بر روزن او می گذرد ، دود دل است
حدوده و حق همسایه
در هر چیزی حد و مرز و حریمی وجود دارد. وقتی از اندازه گذشت ، صفحه بر می گردد و اوضاع ، به گونه ای دیگر می شود . تحمل نسبت به آزار و زحمت آفرینی همسایه نیز این گونه است. گاهی مزاحمت به حدی می رسد که پایان خط است و حریم ها و حرمت ها دیگر فرو می ریزد ، چون خود همسایة مردم آزار ، حریم نگه نداشته است.
لطف خدا هم با انسان خطاکار مدارا می کند ، ولی…« چون که حد بگذری ، رسوا کند». از حلم و بردباری دیگران نباید سوء استفاده کرد و نجابت و بزرگواری دیگران را نباید به حساب ضعف یا بی عرضگی آنان گذاشت.
محدوده رعایت حقوق همسایگان و داشتن رفتار شایسته ، تنها به همسایه دست راست و چپ خانه منحصر نمی شود و تنها پرهیز از آزار هم خلاصه نمی گردد.
امام باقر علیه السلام نیز در بیان صفات و خصال شیعه و پیروان و رهروان خط اهل بیت ، یکی هم همین را دانستته فرموده است:
« وَالتّاهُدَ لِلجیرانِ مِن الفُقَراءِ وَ أهلِ المَسکَنَهِ و الغارمینَ وَ الأیتام…» .
« از نشانه های پیروان ما ، رسیدگی به همسایگان و نیازمند و تهیدست و بدهکاران و یتیمان است. چگونه انسان شرافتمند و با وجدان می تواند آسوده و با شکم سیر بخوابد و مرفه و برخوردار باشد ، در حالی که در همسایگانش محرومان نهیدست ، یتیمان بی سرپرست ، گرسنگان بینوا و بدهکاران درمانده باشند و او بتواند گرهی بگشاید».
این حقوق و رعایت به تعبیر احادیث ، تا مرز چهل همسایه از هر طرف است. امام صادق علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم نقل می کند که فرمودند : « هرچهل خانه از هر چهار طرف ، همسایه محسوب می شود».
اگر این حق و حد و حریم که اسلام بیان کرده است . مسئوولانه شناخته و رعایت شود ، در جامعه اسلام نیازمند و گرفتار و بینوایان بی سرپرست و رنجدیدگان دست از همه جا کوتاه و آبرومندانی که صورت خود را با سیلی سرخ نگه می دارند یافت نخواهد شد.
در روایتی آمده که حق همسایه بر انسان این است که :
« در غیاب او حافظ امور خانه باشد . در حضورش او را اکرام و احترام نماید . او را به هنگام مظلومیت یاری دهد . با او رفتار شایسته داشته باشد . اگر چیزی به قرض خواست به او بدهد . خطاها و لغزشهای اورا پی گیری نکند. در وقت مریضی او را عیادت نماید . اگر عزادار است به اوتسلیت بگوید . اگر از دنیا رفت ، در تشییع جنازه اش شرکت کند. اگر بوی غذا به خانه همسایه رسید ، او را بی بهره نگذارد».
انتخاب خانه و اهمیت همسایگی
پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه وسلم کیفیت رفتار همسایه را با یکدیگر تأمین سعادت و آسایش مؤثر می دانست و به یارانش توصیه می کرد تا در حالی خانه گزینند که نتوانند از نعمت وجود همسایگان شایسته تری برخوردار شوند در حالی که امروزه شاهد هستیم تنها چیزی که در انتخاب خانه به آن کم توجهی می شود مساله همسایگان است. امروزه بیش از هر چیزی ظاهر زیبای مناظر مسافت آنها و مسائل کم اهمیت دیگر مد نظر افراد در انتخاب خانه می باشد که نتیجه آن نیز جز نارضایتی و عدم آسایش چیز دیگری نخواهد بود.
اول همسایه بعد خانه
یکی از پدیده هایی که در روابط همسایگان دخالت دارد و می تواند بر مناسبات آنان اثر بگذارد ، منزل مسکونی است دیدگاه اسلام بر این نکته اصرار می ورزد که همسایگان در آرامش و آسایش اهل خانه دخالت دارند و حتی می توانند بر رشد عاطفی ، اخلاقی و فکری والدین و فرزندان اثر بگذارند . از این جهت ، قبل از انتخاب خانه ای در هر مسئله ای ، لازم است اوضاع همسایگان و مجاورین منزل مورد نظر ، بررسی شود و از صلاح بودن افراد که می خواهیم در کنارشان زندگی کنیم و احیاناً با آنان رفت و آمد داشته باشیم . اطمینان حاصل نماییم . . یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و سلم از ایشان پرسید ای رسول خدا تصمیم دارم خانه ای بخرم به نظر شما کدام محله را انتخاب کنم حضرت بدون آنکه محله خاصی را به او پیشنهاد کنند فرمودند : « اول همسایه ، سپس خانه ، اول همسفر ، سپس سفر» .
حقوق همسایه در قرآن
در قرآن کریم و معارف دینی ، اگرچه به صورت کلی آمده است و در جایی به صورت خاص نیز بدان اشاره شده است ، نشانه ی اهمیت آن مطلب است ؛ از جمله موضوعی که در قرآن کریم هم در قالب کلی بیان شده و هم بصورت خاص مورد توصیه و اهتمام قرار گرفته است ، مسئله ی حقوق همسایه است ، خداوند در سوره مبارک نساء وقتی دستورالعمل های اساسی را برای مومنان ذکر می کند ، می فرماید :
« و عبدوالله و لا تشرکوا به و بالوالدین احساناً … لا یعب من کان مختالاً فخورا.ً» . «خدا را عبادت کنید و هیچ چیزی را شریک او مکنید . ونیکی کنید به پدر و مادر ، خویشاوندان ، یتیمان ، درمانگان و بیچارگان ، همسایگان خویشاوند ، همسایگان بیگانه ، همدمان ، مسافران . و بندگان و کنیزان ، بی گمان خداوند کسی را دوست نمی دارد که خودخواه و خودستا باشد».
در این آیه ، اول مسئله ی توحید و بعد فرمان نیکی به پدر و مادر و ارحام و سپس یتیمان و افراد ناتوان و مسکین مطرح شد و بعد فرمان احسان به همسایگان دور و نزدیک مطرح شده است.
در این آیه ؛ امر به احسان شده است . امر به احسان و نیکی ، مرتبه ای بالاتر از عدالت و قانون مداری است ، جود و فضل و احسان در چهار چوب قانون و عدل نمی گنجد ؛ چرا که اگر قانونی شود ، دیگر جود و احسان نخواهد بود . وقتی احسان محقق می شود که انسان هر آنچه که می تواند در حق دیگری نیکی و خدمت کند ؛ بنابراین گاه خداوند فرمان به احسان می دهد.
احسان یعنی انسان هر چه در توان دارد به دیگران نیکی و خدمت کند. این احسان است و حد و مرزی ندارد . اما عدالت حد و مرز دارد ، قانون ، محدوده و چهارچوب معین دارد.
نکته مهم این است که خداوند درباره همسایه ، امر به احسان کرده ، نه به عدالت و از این مطلب می توان فهمید که رهایی جامعه از آن خصایص زشت گذشته و نجات جامعه از مهلکات اخلاقی فقط با مجاورت ، این حقوق بوجود می آید ؛ اگرچه دو همسایه اعتقاد مشترک نیز نداشته باشند .
نحوه ی ارتباط با همسایه
در برخی سوره های قرآن نیز گرچه به صراحت در خصوص روابط همسایگان نیامده ولی مواردی از آیات قرآن بنابر نظر مفسرین به این موضوع اشاره دارند یا با آنکه نزول آیه با بحث مزبور ارتباط می یابد . در سبب نزول آیه ی :« فلا و ربک لایومنون حتی یحکموک فیما شجر بینهم …»
« نه چنین است قسم به خدای تو که اینان به حقیقت اهل ایمان نمی شوند مگر در خصومت و نزاعشان تنها تو را حاکم کنند و آنگاه بهر حکمی که کنی هیچ گونه اعتراضی در دل نداشته و کاملاً از دل و جان تسلیم فرمان تو باشند».
برخی گفته اند : درباره زبیر نازل شده که با مردی از انصار برای آبیاری نخلستان به نزاع پرداخت و این دو قضاوت در مورد منازعه مزبور را به رسول خدا صلی الله علیه و سلم واگذار نمودند ، پیامبر صلی الله علیه وسلم به زبیر فرمود : اول باغ خودت را آب بده سپس به همسایه ات واگذار کن ، مرد انصاری از شنیدن این دستور پیامبر ( صل الله علیه وسلم ) خشمگین شد و گفت : یا رسول الله چون زبیر پسرعمه ات می باشد به نفع او قضاوت کردی ؟ǃǃǃ در اینجا رنگ چهره پیامبر صلی الله علیه و سلم دگرگون شده و دوباره به زبیر فرمود : پس از سیراب کردن باغ خود به طور کامل ، آب را به همسایه بده تا باغ خود را آبیاری نماید سپس این آیه نازل گردید.
صاحب کشف الاسرار و روضه الجنان گویند : چون زمین زبیر در سطح بالاتری قرار داشت در مرحله اول می بایست او از آب استفاده کند ، سپس به همسایه خود بدهد و دستور پیامبر صلی الله علیه و سلم هم به خاطر رعایت جانب مرد انصاری بوده است ولی چون وی جسارت به ساختن مقدس آن رسول مکرم روا داشت ، پیامبر خطاب به زبیر فرمود : چنین رعایتی از برای مرد ضرورتی ندارد و توجه اندازه کافی از آب برای مشروب باغ خود استفاده کن سپس به همسایه خود بده.
در بخشی از آیه « وَ أوحینا الی موسی و اخیه أن تبَوَّءَ القَومَکُما بِمِصرَ بیوتاً وَ اجعَلوا بیوُتِکم قبله …» عبارت دیده می شود : « واجعلوا بیوتکم قبله » . خانه های خود را مقابل یکدیگر ( بطور متمرکز ) قرار دهید.
از این آیه استفاده می شود که بنی اسرائیل در آن زمان به صورت افرادی شکست خورده و وابسته زندگی می کردند . نه خانه ای از خود داشتند و نه اجتماع و تمرکزی لذا موسی ( علیه السلام ) و برادرش هارون ماموریت یافتند برای انجام دادن آن کار اقدام کنند. در نخستین وهله دستور دادند آنان خانه هایی ساخته و مساکن خویش را از فرعونیان جدا کنند و برای استحکام و روابط اجتماعی و تقویت عواطف و روحیه ها و کسب اقتدار در برابر دشمنان این خانه ها را مقابل یکدیگر و در جوار هم به شیوه ای متمرکز بسازند تا بهتر بتوانند با یکدیگر ارتباط داشته و آن حالت پراکندگی و طفیلی بودن قبلی را با وضع جدید از یاد ببرند و بعد از این ساختمان سازی به سازندگی معنوی پرداخته و خویشتن را به منظور در هم کوبیدن دشمن و تقویت شهامت و شجاعت مهیا سازند.
وقتی خانه سازی روبروی هم و در یک جهت باشد ، موسی و هارون بهتر می توانستند در میان آنان تبلیغ کنند و بنی اسرائیل هم قادر بودند به سهولت نماز جماعت اقامه کنند و عبادت « اقیمو الصلوه » که بعد از آن قرار گرفته دلالت یا اشعار بر آن دارد ، همچنین آنان با این سبک زندگی زودتر می توانستند در جلساتی مشورت و گردهم آیی که فراخوانی آن از سوی رهبرانشان صورت می گرفت حاضر شوند.
سفارش آسمانی نست به همسایه
عده ای از اصحاب رسول (صلی الله علیه و سلم) به سرپرستی جعفربن ابی طالب با مشورت با پیامبر (صلی الله علیه و سلم) تصمیم گرفتند به سرزمین حبشه مهاجرت کنند تا از یک نمونه تبلیغات دینی پرداخته و از طرف دیگر برای مدتی از فشارهای مشرکان مکه در امان باشند ، جعفر سخن گوی این جمعیت مهاجر معرفی شد و چون برخی مسلمین نگران بودند وی با شاه نصرانی چگونه سخن گفت ، برای رفع هر گونه ناراحتی ، جعفر گفت : من آنچه را از رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) شنیده ام بدون کم و زیاد خواهم گفت ؛ زمامداری حبشه رو به جعفر کرد و اظهار داشت ؛ چرا از آیین نیاکان خود دست برداشته و به آیین جدید که نه دین ما تطبیق می کند و نه با کیش پدران خود ، گرویده اید ؟ جعفربن ابی طالب پاسخ داد : ما گروهی نادان و بت پرست بودیم ، از مردار اجتناب نمی کردیم ، پیوسته گرد و کارهای خلاف و منکر بودیم ، همسایه نزد ما از هر گونه احترام محروم بود ، ضعف و افتاده محکوم زورمندان گشته بود ، با خویشاوندان خود به جنگ و ستیز برخواستیم ، به این سوال بودیم تا اینکه یک نفر از میان ما که سایقه درخشانی در پاکی و درستی داشت و به فرمان خداوند ما را توحید و یکتا پرستی دعوت کرد و ستایش بتان را نکوهیده شمرد و دستور داد در رد امانت کوشیده و از ناپاکی ها اجتناب ورزیم و با خویشاوندان و همسایگان خوش رفتاری نماییم .
توجه به موضوع همسایه در مصاحبه فرستاده رسول اکرم صلی الله علیه و سلم با پادشاهی غیر مسلمان ، شایسته ژرف اندیشی است. معمولا جعفربن ابی طالب علیه السلام هم در ترسیم اوضاع جاهلیت و هم در برنامه های اصطلاحی پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم می بایست به نکات مهم اشاره می کرد و چون وقت تشریح کلیه مباحث نبود ، لازم بود مسایل زبده و خاصی را مطرح می نمود که موضوع همسایه در دستور کار او قرار گرفته بود.
طولانی شدن عمر
از حقوقی که دین مقدس اسلام آن را واجب دانسته ، حق همسایه است . انسان باید همسایه خود را مانند خانواده اش مورد لطف قرار دهد و با او انس و الفت داشته باشد و در واقع لزوم به او کمک کند. اگر شخص حق همسایه را رعایت کرد، از انعکاس و مزایای این عمل نیک بهره مند می شود ملاحظه کنید ، اگر این مسئله عملی شود و همه همسایگان نسبت به هم معاشرت نیکو داشته باشند ، همه در خوشی به سر می برند و همین باعث آبادی خانه ها و طولانی شدن عمرها می شود. رسول اکرم صلی الله علیه و سلم فرمودند :
«حُسنُ الجوارِ یَعمُرُ الدِّیارِ وَ یَنسی فِی الأعمارِ» .
«خوش همسایگی کردن ، خانه ها را آباد و عمر را زیاد می کند».
زیاد شدن روزی
در صورتی که انسان با همسایگانش خوش رفتاری کند و به تعهد و مسولیت عمل نماید ، مورد لطف خداوند قرار می گیرد و نه تنها ایمانش کامل می شود و پاداشهای معنوی و اخروی دریافت می کند ، بلکه در همین دنیا نتایج ارزشمندی نصیبش می گردد . امام صادق علیه السلام فرمود : « حُسنُ الجوار یزید فی الرزق» .
« رفتار نیکو با همسایه ، سبب زیاد شدن روزی می شود ».
ممکن است کسی چنین فکر کند که طبق بحث های گذشته ، انسان نباید کاری به همسایه اش داشته باشد ، چون در صورت دیگر هیچ گونه اذیتی به او نمی شود و اما اسلام چنین رفتاری را هم ناپسند دانسته و رعایت حال دیگران را از وظایف دینی و مذهبی انسان مسلمان می داند امام کاظم علیه السلام می فرماید :
« لَیسَ حُسنُ الجوارِ کفُّ الأذی وَلکِن حُسنُ الجوارِ صَبرُکَ عَلی الأذی» .
« خوش رفتاری با همسایه ، تنها به این نیست که او را اذیت نکنی ، بلکه باید آزار و اذیت او را نیز تحمل کنی.»
با ایمان بودن
در روایات دیگری حرمت اذیت و قبح آزار رساندن و زشتی تجاوز و تحرض به حریم همسایه را ، که موجب نارضایتی و تکدر او می شود بیان می کنند : « لا یُومنُ عَبدٌ حتَّی یَأمَنَ جارُه یَوائِقَهُ» .
« ایمان برای بنده ای» حاصل نمی شود ؛ مگر آن که همسایة او از شرش در امان باشد.
از علایمی که می توان فهمید انسانی مومن است یا نه ، باید از همسایه او درباره نیکی و شر وی سوال کرد ؛ یعنی مومن حقیقی کسی است که دیگران به طور کلی و همسایگان به طور خاص ، از شر او در امان باشند.
نکته قابل توجه درباره همسایه این است که علاوه بر این که انسان باید از ایذا و آزار همسایگان بپرهیزد ، باید به ایشان نیکی کند . در روایتی دیگر از رسول اکرم صلی الله علیه و سلم نقل شده است که می فرمایند : « وَ یُمنُ المَسکَنِ سَعَتُهُ و حُسنُ جوارِ أهلِهِ» .
« از علایم میمون و مبارک بودن منزل ، یکی وسعت منزل است و دیگری خوب بودن همسایگان آن منزل».
بنابراین انسان باید همسایه اش را مورد لطف قرار دهد و همواره پی جلب رضایت همسایه باشد با او معاشرت کرده و کاری انجام ندهد که موجبات نارضایتی همسایه خود را فراهم بسازد. رسول اکرم صلی الله علیه و سلم فرمودند :
« إذا أثنی علیکَ جیرانکَ انَّکَ مُحسِنٌ فَأنتَ مُحسنً وَ أذا أثنی علیکَ جیرانُکَ مُسی ءُ فأنت مُسی ءٌ » . « اگر همسایگانت تو را نیکوکاری دانستند نیکوکاری و اگر همسایگانت تو را بدکار شمردند بدکاری» .
کلامی از محدث بزرگوار، مرحوم « شیخ عباس قمی » که چنین نوشته است :
« … در زمینه معاشرت نیکو با همسایه ، حدیث بسیار است و «حسن الجوار» هم تنها پرهیز از همسایه آزاری نیست ، بلکه تحمل جفا و ناملایمات همسایه هم از آن جمله است . همچنین از امور مربوط به « خوش همسایگی » ، ابتدا کردن به سلام ، عیادت در هنگام بیماری ، تسلیت ، تعزیت گفتن در سوگ ها و معصیتها ، تبریک و گفتن در شادیها و اعیاد ، چشم پوشی از لغزشها ، سرک نکشیدن به رازها و امور پنهانی همسایه ، مضایقه نکردن از کمکهایی که مورد نیاز او است ، حتی اگر می خ.اهد چوبی (و تیرآهنی ، بر دیوارت بگذارد ، یا ناودانی را بر خانه تو بگذارد و از این گونه امور … مضایقه نکنی و سخت نگیری …»
رفتار نیک با همسایگان با یکدیگر می تواند ، سرچشمه برکات فراوانی باشد.
بدان که حق همسایه فقط آن نیست که او را نرنجانی ، بلکه باید به او نیکی کنی . رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرمودند :
« هر کس به خدای و روز قیامت ایمان دارد ، بگوی همسایه خود را گرامی دارد » .
ورود به بهشت
چنان که گفته شد اخلاق نیک عامل ورود انسان به بهشت است ؛ چرا که بهشت جای انسان های متخلق به اخلاق الهی است . خوش خوبی مهمترین جلوه های صفات حسنای الهی است.
بنابراین ، خوش خوبی به ویژه با نزدیکان و خویشاوندان و همسایگان بهترین ابزار برای ورود به بهشت جاویدان و بهره مندی از سعادت ابدی است . رسول اکرم صلی الله علیه و سلم درباره تاثیر خوش خوبی به ویژه یا برخی از افراد از جمله همسایگان می فرماید : «حسنوا اخلاقکم و الطفوا بجیرانکم و اکرموا نساءکم تدخلوا الجنه بغیر حساب ؛ اخلاق خود را نیکو کنید و با همسایگان خود مهربان باشید و زنان خود را گرامی بدارید تا بی حساب وارد بهشت شوید» .
شمول رحمت الهی
رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرمود : « خدا رحمت کند همسایه ای را که همسایه اش را به نیکی یاری کند».
محبت خدا و رسول صلی الله علیه و سلم
از دیگر نیک رفتاری نسبت به همسایه می تواند به محبوب شدن در نزد خداوند اشاره کرد . کسی که به همسایه خوش احسان روا می دارد ، محبت خدا و پیامبرش صلی الله علیه و سلم را جلب می کند ؛ چرا که نیکوکاری و احسان از صفات الهی است و خداوند کسانی که متخلق به صفات خدای می شوند را دوست داشته و قرب ایشان را می پسندد . از این رو رسول اکرم صلی الله علیه و سلم پیشنهاد می کند برای اینکه محبوب خدا و خودش شوید ، به همسایگان خویش محبت کرده و نیک رفتار باشید . آن حضرت صلی الله علیه و سلم می فرماید : «اگر می خواهید که خدا و پیغمبر شما را دوست بدارند وقتی امانتی به شما سپردند رد کنید و چون سخن گویید راست گویید و با همسایگان خود نیکی رفتار نمایید» .
آمورزش گناهان
پاداش خداوند به کسانی است که همسایه ها از آنان راضی باشند پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم می فرمایند : «مَن ماتَ وَ لَهُ جیرانٌ ثَلاثهٌ کُلُهُم راضوُنَ عَنهُ غُفِرَ لَهُ » . « هر کس بمیرد در حالیکه سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند آمورزیده می شود».
نتیجه گیری
هرچه روحیه دینی و اخوت اسلامی میان افراد جامعه حاکم باشد. به همان اندازه رابطه ها نزدیکتر و فاصله ها کمتر می شود و دوهمسایه در غم و شادی شریک هم می گردند.
همسایگی منشا حقوقی بالاتر از حقوق برادری است همسایه از نظر اسلام تمام حقوق یک مسلمان را با اضافاتی دارد. از پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) روایت شده است که همسایگان بر سه دسته اند.
1- همسایه ای که یک حق دارد.
2- همسایه ای که دو حق دارد.
3- همسایه ای که سه حق دارد.
آنکه سه حق دارد همسایه ی مسلمانی است که خویشاند هم باشد او یک حق همسایگی دارد ، یک حق مسلمانی و یک حق خویشاوندی ؛ آنکه دو حق دارد همسایه ای است که فقط مسلمان است و او یک حق همسایگی دارد و یک حق مسلمانی و او که یک حق دارد همسایه مشرک است.
حقوق همسایه به طور خلاصه این است که به او سلام کنی ؛ با او محبت طولانی کنی ، از کارهایش زیاد سوال نکنی ، در بیماری عیادتش کنی ، در معشیت یاریش کنی ، در عزا با او شریک باشی ، در شادی تبریکش گویی و شرکت در شادی با او را آشکار کنی ، از لغزشهایش چشم بپوشی و …
محدوده رعایت حقوق همسایگان و داشتن رفتار شایسته تنها به همسایه دست راست و چپ خانه منحصر نمی شود و تنها به پرهیز از آزار همسایه هم خلاصه نمی شود.
رعایت این حقوق و تکالیف به تعبیر احادیث تاچهل همسایه از هر طرف است. امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و سلم نقل می کند که فرمودند : هر چهل خانه از هر طرف همسایه محسوب می شوند. سرکشی ،رسیدگی ، احوال پرسی رفت و آمد و مساعدت و یاری ، عیادت ، انفاق و صدقه ، رفع نیاز ، همدردی و … از جمله اموری است که بر عهده همسایه است و اینها نشانه فتوت و جوانمردی است پیشوای جوانمردان علی ابن ابی طالب علیه السلام می فرمایند : رسیدگی به امور همسایگان از مروت و جوانمردی است.
فهرست منابع
• قرآن
• نهج البلاغه
1. الهی قمشه ای میرزا مهدی ، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه ، تهران ، مطبوعات اسلامی ، چاپ اول ، 1387 ، ص 67-66
2. پاینده ابوالقاسم ، نهج الفصاحه ، اصفهان ، انتشارات خاتم ألنبیاء ، چاپ دوم ، 1385 ، حدیث 455
3. جوادی آملی عبدالله ، تسنیم ، تفسیر قرآن کریم ، ج 18 ، قم ، اسرار ، 1379 ، ص 604
4. جوادی آملی عبدالله ، مفاتیح الحیات ، قم ، نشر أسرا ء ، زمستان 1393 ، ص 345
5. حکیم سید محمدتقی ، درس هایی از مکتب امام صادق (ع) ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، چاپ 9 ، 1373،ص63
6. سبحانی جعفر ، فروغ ابدیت ، ج 1 ، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی ، چاپ 15 ، 1377 ، ص 315-314
7. شیخانی علی باقر –اسحاقی سیدحسن ،سریر سخن اخلاق برای همه ، قم ، مرکز نشر هاجر ، چاپ اول ، 1394 ، ص 257
8. طباطبایی محمدحسین ، تفسیر المیزان ، جلد سوم ، قم ، امیرکبیر ، 1364،ص 562
9. غزالی محمد ، کیمیای سعادت ، قم ، موسسه فرهنگی ، چاپ اول ،1381 ، ص 76
10. محدثی جواد ، اخلاق معاشرت ، قم ، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه ، چاپ 31 ،1384،ص77
11. مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه سپاه ، فضایل و رذایل 2 ، اداره آموزش های عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه ، چاپ دوم ، 1372 ، ص75
12. موسوی حسین ، چهل حدیث و چهار داستان حقوق همسایه ، اسپند هنر ، چاپ اول 1381 ، ص 3